Arkaplan

Dünya Savaşı sırasında ithalatın durmasının ardından Rusya’da çalışan film şirketleri iç pazara yönelik nitelikli filmler çıkarttı. Bu filmler aktörlerin bravura (tekniği göstermeye yönelik) performansları üzerine kurgulanan, duygusal yoğunluk barındıran ve genel olarak yavaş tempoda ilerleyen melodramlardı. 

Rusya da diğer tüm Avrupa ülkeleri gibi büyük bir ekonomik daralmanın içerisindeydi. 1. Dünya Savaşı ile birlikte bu daralma beklenenden daha hızlı şekilde ülkeleri ekonomik çöküşe götürdü. Ekonomik çöküşün ardından 1917’nin başında Çar Nicholas II’ye karşı Şubat devrimi gerçekleştirildi ve çar devrildi. Yönetime Rus Geçici Hükümeti (Russian Provisional Government) el koydu. Rus Geçici Hükümeti her ne kadar Çarı devirip büyük bir değişiklik umuduyla başa gelmiş olsa da beklentileri karşılayamadı. 1917 ilkbaharı ve yazı boyunca Rusya’da ekonomik daralma artmaya devam etti. Uralo, Donbas ve diğer bölgelerde yer alan büyük endüstriyel merkezler kapandı.

Rusya’nın ulusal dış borcu çok kısa sürede rekor seviyede arttı. Lenin’in (Vladimir Ilyich Ulyanov) önderliğinde örgütlenen işçi, köylü ve askerlerden oluşan Bolşevikler, olumsuzluklardan en fazla etkilenen sınıftı. Sosyolojik ve politik krizlere kısa zamanda ekonomik krizde eklendi. İşçi, köylü ve asker sınıfları üzerindeki gerilim bu dönemde daha da arttı. İşçi sınıfı fabrikalarda patron ve temsilcilerine karşı örgütlendi. Maden, petrol, demiryolu ve tekstil işçileri ise bu dönemde azalan haklarını ve çalışma koşullarını savunmak için seri grevler yaptı. Köylüler ile toprak sahipleri arasındaki gerginlik her geçen gün arttı. Köylüler işledikleri toprak üzerinden daha fazla inisiyatife sahip olmak ve daha fazla pay almak istedi.

Tüm sınıflarda ortaya çıkan grev ve ayaklanmalar mevcut iktidarı çözüme yönlendirmedi. Halkın gelir seviyesi düştü, gıda ve temel ihtiyaçlara erişim imkanı azaldı.  23 Ekim 1917’de gerçekleşen Bolşevik Merkez Komitesi’de (Bolşevik Central Commitiee) yapılan oylama ile silahlı ayaklanma kararı alındı.

Lenin’in alınan karar ardından yaptığı konuşma ile Bolşevikler Ekim Devrimi’ni başarılı şekilde gerçekleştirdi. Ekim Devrim’i sonrasında Lenin’in liderliğinde yeni bir hükümet kuruldu. Yeni kurulan hükümet ülkeyi içinde bulunduğu kötü ekonomik, sosyolojik, politik şartlardan kurtarmak için her alanda etkinliğini gösterecekti. Sinema da bu alanlardan birisiydi.

Başlangıç

Rus film şirketleri Ekim Devrimi’nden hemen sonra özel mülkiyeti kamulaştırma hamlesine direndiler. Yeni hükümetin kontrolü altında faaliyet gösteren salonlara film sağlamayı reddettiler. Temmuz 1918’de, hükümetin kontrolü altında bulunan State Commission of Education’ın film departmanı, mevcut ham film stokları üzerinde sıkı denetim kurdu. Film ithal edilmesini de yasakladı. Sonuç olarak, film yapım firmalarının bazıları ham filmleri stoklamaya başladı. Bazı firmalar başta film yetersizliği olmak üzere yeni rejimin baskıcı yapısı sebebiyle tüm ekipmanları ile birlikte başka ülkelere kaçtı. Rusya’dan ayrılan firmaların bazılarının ayrılma sebepleri ise çarsist olmalarıydı. Rusya’dan ayrılmayan film şirketlerinden bazıları Bolşevik’lerin 1918 yılında Rusya İç Savaşını kaybedeceğini ve ardından koşulların Devrim öncesi koşullara döneceğini umarak, hükümetin yönlendirmesi ile film yapmaya devam etti.

1918 yılındaki iç savaş ile birlikte Agitka olarak adlandırılan yeni bir film yapım türü ortaya çıktı. Agitka’lar iç savaş öncesinde 1. Dünya Savaşı sırasında da rastlanan filmlerdi. Genel amacı cephede çarpışan Soviet ordusunun moralini yükseltmekti. İç savaş için yapılan Agitkalar’da, 1. Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkan Devrim öncesi propaganda filmlerinde geliştirilen formatlardan yararlanıldı.

Rusya’nın elinde Agit trenleri bulunuyordu. Agit trenleri cephede çekilen filmlerin montaja alındığı ve post prodüksiyon işlemlerinin tamamlandığı vagonlar barındırıyordu. Aynı zamanda Agit trenlerinde film gösterimleri de yapılıyordu. Dış cephelerinde dönemin ünlü aktörlerinin resimlerine yer verilen agit trenler sinema için üretim, lojistik, prodüksiyon ve gösterim gibi hizmetlerin tamamını cephede yerine getirmekle yükümlüydü.

Agitka filmler iç savaş sırasında Bolşevik Hükümeti’ne bağlı Kızıl Ordu için hazırlandı. Agitka filmler genellikle çatışmaların gerçekleştiği cephelerde çekildi. Yenilikçi montaj teknikleri kullanılarak, sahadan, çatışma alanlarından ve çatışma alanlarına yakın Bolşevik’lerin bulunduğu bölgelerden toplanan genellikle birbiriyle bağlantısı olmayan görüntüler bir araya getirilip filme dönüştürüldü. Agitkalarda kullanılan montaj yöntemleri dışında çekim (kamera hareketleri kadraj kamera açıları başta olmak üzere) ve post prodüksiyon yöntemleri de koşullar sebebiyle diğer filmlerden oldukça farklıydı. Agitkalarda olumsuz koşullar altında ortaya film çıkartabilmek için geliştirilen çözümler ile kazanılan tecrübe Sovyet montaj sinemasının temellerini oluşturdu.

Bolşevik Hükümeti hem ulusal film endüstrisini yeniden inşa etmek hem de yeni nesil film yapımcıları eğitmek için başarılı politikalar geliştirdi. Bolşevik Hükümeti 1918 yılında Narkompros adıyla bilinen Eğitim Halk Komiserliği’ ni (The People’s Commissariat for Education) kurdu. 1919 yılında Lenin film endüstrisini kamulaştıran bir kararname çıkardı ve Narkompros’u tüm fotoğraf ve sinema endüstrisini düzenleme sorumluluğuyla görevlendirdi.

Aynı yıl Narkompros, Sovyet Montaj teorisini sinemaya kazandıracak ve Sovyet Montaj akımı altında birçok film çekecek film yapımcılarının yetişeceği Gerasimov Sinematografi Enstitüsü (The Gerasimov Institute of Cinematography) (VGIK)’i kurdu. VGIK dünyanın ilk sinema okuluydu. Bolşeviklerin sinemaya bu kadar önem vermelerinin ardındaki motivasyon, propaganda sinemasını geliştirip kitlelere etkili şekilde hükümetin fikirlerinin aktarımını sağlamaktı. Aynı zamanda iç savaşta kızıl ordunun motivasyonu için gerekli olan agitkaların çekilmesi için yeni ve daha etkili yöntemlerin de bu tip okullarda geliştirilmesi bekleniyordu.

Ana Dönem

VGIK’in kurucu hocalarından biri daha önce agit trenlerinde de görev alan Lev Kuleshov’du. Lev Kuleshov devrimden önce Devlet Film Okulu’nda (State Film School) görev aldı, filmler yönetti. Lev Kuleshov VGIK altında eğitim verirken aynı zamanda yine VGIK içinde özerk bir atölyesi de vardı. Kuleshov Workshop, VGIK’in formal eğitiminin dışında çalışmalar yürüttü. Kuleshov Workshop’unda da Rusya’nın geri kalanında olduğu gibi ham filmi yoktu. Bu sebeple Kuleshov, ekibi ile birlikte daha çok film teorisi ve senaryo tekniği geliştirmeleri üzerine yoğunlaştı.

Moskova’da 1919 yılında D.W. Griffith’in Intolerance: Love’s Struggle Throughout the Ages (1916) gösterime girmesinden sonra Lenin bu filmde aradığı propoganda ve ajitasyon unsurlarını fazlasıyla buldu. Filmin çok sayıda kopyası Lenin’in direktifi ile sipariş edildi ve Rusya üzerinde gösterilebilecek tüm noktalara ulaştırıldı.

Kısa zaman içerisinde Intolerance aynı zamanda VGIK ve Kuleshov Workshop’unun da en önemli referans kaynağı haline dönüştü. Griffith’in Intolerance’ı üzerinde Kuleshov Workshop’u çok fazla çalışma gerçekleştirdi. Çalışmaların çoğu filmin kesilerek yeniden montajlanmasından ibaretti. Griffith, Intolerance ile continuity editing tekniğini en üst noktaya taşımıştı. continuity editing ile filmde zaman ve mekan kavramları tam olarak olması gerektiği şekilde oluşuyordu. Geçişlerde herhangi bir mekan veya zaman kayması yoktu.

Bu montaj yöntemi filmin anlaşılırlığını büyük ölçüde arttıran bir yöntemdi. Kuleshov Workshop’unda Intolerance’ın en önemli özelliği olan continuity editing üzerine çok fazla çalışma yapıldı. Filmin sahnelerinin, planlarının yerleri değiştirilerek bir çok varyasyonu yaratıldı. Çalışmaların sonucunda continuity editing’in aksine sürekliliğin olmadığı, zaman ve mekan kaymalarının yaşandığı montaj teknikleri ortaya çıktı. Bu tekniklerden Kuleshov’un ismi ile anılacak montaj yöntemlerinin başlıcaları: Kuleshov efekt ve creative geography’idi. Kısa zamanda bu iki efekt ve diğerleri Sovyet Montaj akımı filmlerinde önemli bir yer teşkil etmeye başladı.

Mikhailovich Sergei Eisenstein Sovyet Montaj akımı içerisinde eserler verecek bir başka yönetmendi. Küçük yaşlarından itibaren sanatla ilgilenen, sirklere ilgisi olan Eisenstein babasının yönlendirmesi ile mühendislik eğitimi aldı. Eisenstein devrime aktif olarak katıldı ve iç savaş sırasında köprüler inşa etti, Agit trenlerinde çalıştı, Kızıl Ordu için birçok tiyatro skeci tasarlanmasına yardım etti.

Eisenstein’ın çalışmaları mühendislik ve sanatsal çalışmanın birleşimi, Konstrüktivizm akımı ile de uyum içerisinde bir görüntü oluşturdu. Eisenstein sivil savaşın bitmesinin ardından Moskova’ya giderek Proletkult Theater’da çalıştı. Buradan sinemaya kısa filmler çekerek geçiş yaptı. Eisenstein filmlerinde Karl Marx’ın diyalektik materyalizminden esinlenerek geliştirdiği montaj tekniklerine yer verdi. Bu montaj tekniklerinin temeli Kuleshov’a dayanıyordu. Eisenstein filmlerinde tez ve tezin karşısında bir antitez oluşturuyor, bu iki kavramının bir biri ile çarpışmasını sahneliyor ardından bir sentez ortaya çıkarıyordu. Filmlerinde devinim ve tempo döneminin filmlerine göre üst seviyedeydi. Filmlerindeki montaj tekniği ile Eisenstein montajı, anlatımın etkili bir bileşeni haline getirdi.

Dziga Vertov ilk olarak Kino-pravda (Film Truth) akımını ardından ise Kinoks (cinema-eye men) isimli sinema grubu ile Kino-eye (Kino-glaz) isimli akımı kurdu. Kino-eye akımı içerisinde çekilen filmler, herhangi bir senaryoya yer vermeden gerçek hayattan görüntüler ve montaj teknikleri kullanılarak oluşturuldu. Sinemaya, tiyatrodan ve başka alanlardan gelen bütün yabancı öğeleri temizlemeye çalışan bu akım, kameranın insan gözünün yerini alarak, her an her yerde yaşamı olduğu gibi saptamasını temel aldı.

VGIK zaman içerisinde hem Sovyet Montaj teorisinin geliştirilmesinde etkili rol aldı hem de çok önemli öğrenci ve öğretmenlere ev sahipliği yaptı. VGIK’te öğretmenlik yapan film yönetmenleri arasında Lev Kuleshov, Marlen Khutsiev, Aleksey Batalov, Sergei Eisenstein, Mikhail Romm ve Vsevolod Pudovkin gibi sinemacılar vardı. VGIK arasında Sergei Bondarchuk, Elem Klimov, Sergei Parajanov, Alexander Sokurov ve Andrei Tarkovsky bulunduğu sinemacıları mezun etti.

Sovyet Montaj Akımının Sonu

Sovyet Montaj film akımının gerilemesi esas olarak Almanya ve Fransa’da olduğu gibi endüstriyel ve ekonomik faktörlerden kaynaklanmadı.

Sesin sinemaya dahil olması Sovyet Montaj sinemacılarının bir kısmını sesli film üretimine çekmişti. Fakat bundan daha önemlisi devlet yönetiminde yaşanan değişiklikti. 1924 yılında Joseph Stalin’in başa gelmesi ile birlikte hükümetin sinemaya olan bakış açısı da değişti. Stalin, Sovyet Montaj sinemasının ortaya çıkmasında rol alan devlet kurumlarının yapılarını zaman içerisinde değiştirdi. Stalin’in yönlendirmesi altındaki Sovyet yetkilileri, film yapımcılarını tüm izleyiciler tarafından kolayca anlaşılabilecek basit filmler yaratmaya teşvik etti. Biçimsel deneyler veya gerçekçi olmayan konular sıklıkla eleştirildi veya sansürlendi.

Bu eğilim hükümetin Sosyalist Gerçekçilik adlı yeni bir sanatsal politika başlatmasıyla daha da yaygınlaştı. Sosyalist gerçekçilik sanatçılara uygulamaları için dikte edildi. Hükümet, Sovyet Montaj akımı ile birlikte ortaya çıkan gerçeklikten uzak anlatım yöntemlerinin kullanımdan kaldırılmasını amaçladı. Sosyalist Gerçekçilik (Socialist Realism) ile birlikte filmlerde öyküler belirginleşti, sebep ve sonuç ilişkileri açık şekilde ortaya konuldu. Sosyalist Gerçekçilik ile Rus sineması yöntemsel olarak Hollywood’a yaklaşmış oldu. Filmde sesin kullanılmaya başlamasıyla birlikte Sosyalist Gerçekçiliğin Rus sinemasındaki etkinliği kısa zamanda daha da arttı.

Sosyalist Gerçekçilik politikası, tüm sanat eserlerinin gerçekçiliğe sıkı sıkıya bağlı kalarak devrimci gelişimi tasvir etmesi gerektiğini dikte etti. Büyük Sovyet yönetmenleri film çekmeye ve başyapıt vermeye devam etti ancak 1920’lerin montaj tekniklerinin filmlere dahil edilmemesi gerekiyordu. Eisenstein montaj üzerine çalışmalarına devam etmeyi başardı, ancak zaman zaman yetkililerin gazabına uğradı. Sovyet Montaj akımının 1933’te Vertov’un Entuziazm Simfoniya Donbassa ve Pudovkin’in Dezertir (1933) gibi akıma ait son filmlerin piyasaya sürülmesiyle sona erdiği söylenebilir.